राधिका शाक्य : निःस्वार्थ सेवामा समर्पित जीवन

कृष्ण अधिकारी

काठमाडौँ । मानिसको धर्म नै मानवता हो । मानिसमा हुनुपर्ने मानवीय गुणहरूको विकास र पूर्णतालाई नै मानव धर्म भनिन्छ । धर्म भनेको प्राणीको कल्याण गर्नु हो । निःस्वार्थ पूर्वक गरिने मानव सेवाबाट मात्रै धर्म प्राप्तिको ढोका खुल्दछ । सेवा यति नै गर्नुपर्छ भन्ने छैन, जति सकिन्छ, त्यति गर्ने हो, मात्र पवित्र उद्देश्यका साथ गर्नुपर्छ । 

सामाजिक सेवा गर्नु भनेको मानवीय धर्म हो, जीवन सार्थक बनाउने प्रयास हो । यही पवित्र विचार राखेर मानवीय सेवामा लागि परेकी छिन्, राधिका शाक्य । उनलाई प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको धर्मपत्नीका रूपमा मात्र नभई समाजसेवी, परोपकारी र आश्रयविहीनहरूको आमाका रूपमा धेरैले चिन्न थालेका छन् ।

सत्ता र शक्तिको आडमा धेरैले आफ्नो विगत बिर्सन्छन् र आफूलाई अरूभन्दा फरक ठान्छन् । सत्ता र शक्तिको दुरुपयोग गरेर अकुत सम्पत्ति जोड्नेदेखि आफ्ना नातागोता र आसेपासेहरूलाई पोस्न खोज्नेहरू हाम्रै समाजमा छन् तर सबै यस्तै हुन्छन् भन्ने पनि होइन, उनी जस्ता व्यक्ति पनि छन्, जसलाई सत्ता र शक्तिको भोक र उन्मादले कहिल्यै छोएन । सबैप्रति उत्तिकै प्रेम, स्नेह र अभिभावकत्व नै उनको पहिचान बनेको छ । आफूलाई सधैँ सामान्य राख्न चाहने र अरूका लागि सक्दो सहयोग र स्नेह भाव राख्ने व्यक्तित्व हुन उनी। सादा जीवन उच्च विचार भन्ने आदर्शबाट प्रभावित उनमा कहिल्यै आडम्बर, घमण्ड आएन । मुलुकको चार पटक प्रधानमन्त्री बनिसकेका ओलीको धर्मपत्नी उनी एक साधारण महिला मात्र नभएर धेरैलाई मातृत्व भाव दिन सक्ने आमा पनि हुन्। 

सन्तान जन्माउने धेरै महिलाले आफ्ना सन्तानलाई जसरी मातृत्व पोख्न सक्छिन्, आफ्नै कोखबाट सन्तान नजन्माए पनि उनले धेरै असहायलाई आमा जत्तिकै स्नेह र ममता दिएकी छिन् । उनकै मातृत्वमा आज धेरैले न्यानो स्नेह र माया पाएका छन्, अभिभावक पाएका छन् । साँच्ची भन्नुपर्दा आमा पाएका छन् । सन्तानको खुसी उन्नतिको सधैँ प्रार्थना गर्ने आमामा हुने धेरै गुणहरू उनमा रहेको पाइन्छ । 

उनी भन्छिन्, “आफ्नै कोखबाट सन्तानलाई जन्म नदिएकाले सन्तानलाई गरिने माया कस्तो हुन्छ मलाई थाहा छैन । यदि मेरा छोराछोरी भएको भए पनि उनीहरूको भन्दा धेरै माया तिनै असहायहरू र असहायको सेवामा समर्पित अभियन्ताहरूको लाग्ने गर्दथ्यो होला ।’’ आमाले दिने माया संसारमा अरूबाट पाउने मायासँग तुलना गर्न सकिन्न ।

“मेरो विवाह हुनुमा पनि मानवीयताले काम गरेको छ”, उनी भन्छिन्, “१४ वर्षसम्म जेलमा बिताएका, हेर्दै दुब्लो, पातलो ख्याउटे, र राज्यको नजरमा देशद्रोही मानिएको व्यक्ति जो राज्यबाट कुनै पनि बेला मारिन सक्थ्यो, त्यस्तो व्यक्तिसँग मैले बिहे गर्नको मूल कारण मानवताप्रतिको सच्चा निष्ठा थियो ।” पाटनकी रैथाने नेवारकी छोरी, स्नातकोत्तर पास गरिसकेकी उनले भनेजस्तो केटा नपाउने कुरै थिएन । उनी सम्झन्छिन्, ‘‘कतिपयले मलाई भनेका पनि थिए तिमीले ओलीसँग विवाह गरेर ठूलो गल्ती गर्‍यौ तर मभित्रको मानवताले देश बनाउन हिँडेको मान्छेलाई साथ दिनुपर्छ, सहयोगी बन्नुपर्छ, विवाह धन दौलत र रूपसँग गरिने होइन भन्ने भावले जित्यो । सम्पूर्ण जीवन उहाँसँगै बिताउने निधो गरेँ, यसैमा खुसी छु ।” 

मध्यम वर्गको परिवारमा जन्मेहुर्केकी उनलाई गरिबी, दुःख, अभाव के हो भन्ने राम्रोसँग थाहा छ । उनी भन्छिन्, “सानैदेखि गरिब, दुःखी बाटोमा मागेर बस्नेप्रति निकै माया लाग्थ्यो । उनीहरूका निम्ति केही सहयोग गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने भावले सधैँ पछ्याइरहन्थ्यो ।” उनलाई एउटै कुराको चिन्ता छ, समाजमा रहेको आर्थिक–सामाजिक विभेद कहिले अन्त्य होला ? मानिसहरूले एक छाक खान र सुबिस्ताले बस्न कहिले पाउलान् ? जसरी एउटी आमा आफ्ना सन्तानले दुःख पाएको हेर्न सक्दिनन्, त्यसै गरी, उनी पनि असहाय, सहाराविहीन अवस्थामा रहेका बाउआमा, बाबुनानीहरुको अवस्था देख्दा निकै चिन्तित बन्छिन् । 

उनी भित्रको परोपकारी र सहयोगी भावनाले साक्षात् आमाको अभाव पूरा गर्दछ । गोरखा भूकम्पका बेला होस् वा कोरोना महामारीका बेला उनी आफैँ अस्पतालमा पुगेर थुप्रैको सहारा बनेकी थिइन् । महिला भएर पनि उनमा कहिल्यै गरगहना, लवाई खुवाइमा कुनै सोख छैन । फजुल खर्चलाई सेवामा लगाउन उनको आग्रह छ । निःस्वार्थ पूर्वक सेवामा समर्पित हुँदै आइरहेका थुप्रै परोपकारी समाजिक सङ्घसंस्थालाई हरतरहबाट नियमित साथ र सहयोग समेत प्रदान गर्दै आइरहेकी उनले केही सहयोग गर्न पाएको क्षण औधी रमाइलो लाग्छ । 

उनको विचारमा आध्यात्मिक हुनु भनेको धार्मिक हुनु, मठमन्दिरमै गएर पूजापाठ गर्नुपर्छ भन्ने होइन, आफ्नो धर्म संस्कृतिको सार बुझेर त्यसैअनुसार आफ्नो जीवनलाई अगाडि बढाउनु हो । मानवीय भावनाको विकासले नै सभ्य र अनुशासित समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ । यसका लागि ठूलो लगानी आवश्यक पर्दैन । हामीले आफ्ना जन्मदिन, विवाहोत्सव, पितृ कार्यहरूमा मानव सेवामा क्रियाशील संस्थाहरूमार्फत मानव सेवामा आफ्नो पनि सहभागिता जनाउन सकिन्छ । उनी भन्छिन्, “केही वर्षयता म र मेरो श्रीमान् दुवैको जन्मदिन, अभिभावकका पुण्य तिथि एवं खुसीका क्षणहरू मानव सेवा आश्रम लगाएर विभिन्न परोपकारी सेवामा समर्पित आश्रमहरूमा गएर मनाउँछौँ । यसो गर्न पाउँदा खुसी मिल्छ ।” उनले यसै वर्ष पनि श्रावण सङ्क्रान्तिका अवसर एवं प्रधानमन्त्रीको नियुक्ति भएको दिन मानव सेवा आश्रममा आश्रित आमाबुबा र बाबु नानीहरूका लागि एक दिनको विशेष भोजन सेवा प्रदान गरेकी थिइन् ।  

जीवनमा मानव भएर जन्मेपछि सार्थकता पाउने एउटै मात्र बाटो निःस्वार्थ पूर्वक गरिने मानव सेवा नै हो । मानव जस्तो अत्यन्त विकसित, महत्त्वपूर्ण र मूल्यवान् धर्तीको उपज, सृष्टि, त्यसले यही धर्तीमा भौँतारिएर बाँच्नुपर्ने, सहाराविहीन हुनुपर्ने, गाँस बास र कपासको प्रबन्ध, हेरविचार हेरचाह, बन्धुत्व, मित्रता केही पनि नपाएर बस्नुपर्ने जस्ता कुरा मानव समाजका लागि पटक्कै शोभनीय होइनन् । मानिस चाहे शारीरिक अपाङ्गता, अशक्त होस् अथवा गरिखान नसक्ने, मानसिक अस्वस्थता, प्राकृतिक विपत्ति अथवा अरू जेसुकै कारण भए पनि कोही पनि मानवोचित जीवनबाट वञ्चित हुन नपरोस् भन्ने नै आफ्नो अभीष्ट रहेको उनी बताउँछिन्।

मानिसमा नभई नहुने अर्को महत्त्वपूर्ण गुण हो, परोपकारी भावना । परोपकार गर्नु पुण्य हो भने अरूलाई दुःख दिनु पाप हो भन्ने बुद्धको भनाइ नै उनको जीवनको आदर्श बनेको छ । उनी भन्छिन्, “परोपकार नै ठूलो धर्म हो । गरिब, असहाय, दीन दुःखीको सेवा हामी सबैले गर्नुपर्छ । उनीहरूको सेवा गर्नु नै भगवान्को सेवा गर्नु सरह हो ।” संसारमा भएका सबै धर्मले पनि यही भनेको छ । आज मान्छेले मानवताको महान् लक्ष्य र आधारलाई बिर्सेर आफूलाई सङ्कीर्ण सीमाभित्र राखेको देख्दा उनलाई दुःख लाग्छ । उनी भन्छिन्, “हरेक मान्छे आफूलाई हिन्दु हुँ, मुसलमान हुँ, इसाई हुँ, शिख हुँ, बौद्घिष्ट हुँ भन्छ तर हिन्दु, मुस्लिम, शिख, इसाई अथवा बौद्घिष्ट हुनुभन्दा पहिले हामी मानव हौँ भन्ने कुरा उसले बिर्सेको छ ।’’ मानव हुनुको नाताले मानवको वास्तविक धर्म मानव धर्म हो भन्ने बुझ्न नसक्नेलाई बुझाउन जरुरी रहेको उनी बताउँछिन् ।

मानव सेवा आश्रममा यसरी जोडिएकी राधिका 

उनको यही मानव धर्मप्रतिको प्रतिबद्धता र सेवा भावले मानव सेवा आश्रमसँग गहिरो सम्बन्ध जोडिएको छ । मानव सेवा आश्रमसँग सम्बन्ध जोडिएको भने त्यति धेरै भएको छैन । २०७५ चैतमा एक दिन कुनै ‘अनलाइन मिडिया’मा काठमाडौँ महानगरपालिका र मानव सेवा आश्रमको सहकार्यमा सडकमा बेवारिस अवस्थामा रहेका मानवको उद्धार गरी एक महिलालाई सामाखुसीस्थित मानव सेवा आश्रममा राखिएको भन्ने समाचारमा उनको नजर पुग्यो । समाचारले उनलाई ती असहायहरूसँग भेट्ने इच्छा जाग्यो । उनी आश्रमको ठेगाना सोध्दै सामाखुसीस्थित आश्रममा पुगिन र त्यहाँ रहेका आश्रितहरूसँग कुराकानी गरिन् । तिनीहरूका कुराले उनलाई निकै भावुक बनायो । निस्कने बेलामा आश्रमलाई रु २५ हजार सहयोग दिइन् र त्यहाँ रहेका स्वयंसेविकालाई भनिन, “भरे तपाईँहरूको मुख्य अभियन्तालाई मलाई सम्पर्क गर्न भनिदिनुहोला ।” उहाँले दिएको सहयोग रसिदमा नाम र सम्पर्क नम्बर उल्लेख थियो । 

साँझ दैनिक समीक्षामा सहयोग गर्ने  दाता को रहेछ भनी बुझ्दा प्रधानमन्त्री पत्नी रहेको थाहा पाएपछि सम्पर्क गर्दा उनले आफू आश्रमको सेवा कार्यबाट निकै प्रभावित भएको बताउँदै उनले भोलिपल्ट बिहानै बालुवाटारमा बोलाइन् । त्यति बेला केपी शर्मा ओली दोस्रो पटक मुलुकको प्रधानमन्त्री थिए । आश्रमका संस्थापक अध्यक्ष रामजी अधिकारी भन्छन्, “उहाँसँगको भेट र उहाँले प्रदान गर्नुभएको स्नेहले मानवीय सेवामा समर्पित हामी अभियन्ताहरूलाई एउटा जिम्मेवार अभिभावक पाएको अनुभूति भयो । २०६९ सालदेखि आश्रम सुरु गरेको भए पनि राज्यबाट जिम्मेवार पूर्ण सहयोग र अभिभावकत्व पाएका थिएनौँ । हाम्रा कामहरूका बारेमा राज्यका उच्च निकायका व्यक्तित्वहरूसँग राख्ने अवसर नै पाएका थिएनौँ तर राधिका आमाले हामीलाई प्रधानमन्त्रीकै उपस्थितिमा आश्रम सञ्चालन गर्दाका समस्याहरू र हाम्रा अपेक्षाहरूको प्रस्तुति राख्ने वातावरण बनाइदिनुभयो ।” 

मानव सेवा आश्रमले केही वर्षदेखि सञ्चालन गर्दै आएको मेची महाकाली राष्ट्रिय उद्धार यात्रालाई उहाँको निरन्तर सहयोग र सद्भाव रहँदै आएको छ । उनी  भन्छिन्, “अभियानमा आफू प्रत्यक्ष सहभागी हुन नसके पनि दीन दुःखी र असहायको सेवा गर्दा मनमा शान्ति मिल्छ, पुण्य सङ्ग्रह बढ्छ । मानव सेवा आश्रमले गरिरहेको सत्कर्मको पुण्य मलाई पनि मिलोस् भनेर अभियानप्रति मेरो समर्थन र साथ रहँदै आएको छ ।” आश्रमका हरेक गतिविधिहरूमा उनी सम्भव भएसम्म आफैँ सहभागी हुनुहुन्छ, नभए शुभेच्छा दिन्छिन् । पहिलो पटक २०७७ पुस महिनामा भएको मेची–महाकाली राष्ट्रिय उद्धार अभियानमा निस्केका आश्रमका अभियन्तालाई शाक्यले उद्धार सेवामा आवश्यक सामग्रीहरू दिँदै प्रधानमन्त्रीकै उपस्थितिमा बालुवाटारबाटै बिदाइ गरेकी थिइन् । 

मानव सेवा आश्रमले आनी छोइङ डोल्मा फाउन्डेसनको सहकार्यमा गत वर्ष पनि बेसहारा, अशक्त, असहाय, अनाथ, अभिभावकविहीन, मानसिक तथा शारीरिक रूपमा कमजोर सडक आश्रित मानवहरूको उद्धार, पारिवारिक पुनर्मिलनदेखि उनीहरूसँगै दसैँ, तिहार, छठजस्ता पर्वहरू मनाउने गरी एक महिने अभियान सञ्चालन गर्दा पनि उनले हरेक दिन अभियानकर्मीहरूलाई फोन गरेरै उत्साह भर्ने गरेकी थिइन् ।

आश्रमले छोटा समयमै घरपरिवार र आफन्तविहीन भई खुला आकाशमुनि कष्टपूर्ण जीवनयापन गर्न बाध्य, आफ्नो लागि आफैँ केही गर्न नसक्ने अवस्थामा रहेका, हेरचाह र पालनपोषण गरिदिने समेत कोही नभई सडक आश्रित हुन पुगेका सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवहरूको मानव सेवा आश्रमले उचित संरक्षण र पालनपोषण गर्दै आएको कार्यबाट प्रधानमन्त्री पनि निकै प्रभावित छिन् । 

प्रधानमन्त्रीले विभिन्न कारणबाट सडक आश्रित हुन पुगेका सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवको अभिभावक राज्य बन्नुपर्ने र सहयोगापेक्षी सडक मानवमुक्त गराउने मानव सेवा आश्रमको अभियानमा सरकार साथमा रहेको र यसका लागि आवश्यक अभिभावकत्व रहिरहने बताएका छन् । उनी यस पटक प्रधानमन्त्री भए लगत्तै बसेको मन्त्रिपरिषद्को पहिलो बैठकले २०८२ असार मसान्तसम्म सडक बालबालिकामुक्त गराउने निर्णय गरेको बताए ।

विसं २०८२ भित्र नेपाललाई सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवमुक्त राष्ट्र नेपाल निर्माण गरी घोषणा गर्ने मानव सेवा आश्रमको सङ्कल्पलाई सरकारले अभिभावकत्व ग्रहण गरी आफ्नो नीति तथा कार्यक्रममा प्राथमिकताको साथ राखेको छ । सरकारको सहयोगी बनेर २०८२ सालभित्र नेपाललाई सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवमुक्त बनाउने अभियानमा सक्रियतापूर्वक सातै प्रदेशहरूमा मानवता प्रवर्द्धन, जागरण एवं सहयोगापेक्षीहरुको उद्धारका कार्यक्रमहरू नियमितरुपमा सञ्चालन भइरहेको अधिकारी बताउँछन् ।

आश्रमले २०८२ सालभित्र सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवमुक्त राष्ट्र नेपाल निर्माणको लक्ष्यसहित देशव्यापी रूपमा सडक पेटी र सार्वजनिक स्थलहरूमा कष्टपूर्ण जीवन बिताउन विवश अनाथ, अपाङ्ग, अशक्त, असहाय, शारीरिक तथा मानसिक रूपमा अति कमजोर मानवहरूको उद्धार, उपचार, पालनपोषण एवं पारिवारिक पुनर्मिलन गराउँदै आएको छ । हाल देशभर सात प्रदेशको १९ जिल्लामा २४ वटा सेवा केन्द्र सञ्चालनमा रहेको आश्रमले ७७ जिल्लाबाट सहयोगापेक्षी सडक आश्रित मानवको उद्धार गर्दै आइरहेको छ । आजसम्म एक हजार सात सय बेसहारा सडक मानवको प्रत्यक्ष संरक्षण गर्दै आइरहेको यस आश्रमले १० हजारभन्दा बढीको उद्धार गर्नाका साथै चार हजारभन्दा बढीको सफल पारिवारिक पुनर्मिलन गराउन सफल भइसकेकाले पनि अभियानलाई निष्कर्षमा पुर्‍याउन सबै नेपालीको साथ सहयोग हुनुपर्ने उनको धारणा छ ।

कुशल गृहिणीदेखि लेखिकासम्म

मुलुकको प्रमुख राजनीतिक पार्टीको अध्यक्ष तथा पटक पटक प्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हालेका व्यक्तिको अर्धाङ्गिनी उनी भने राजनीतिलाई भन्दा समाजसेवामै रमाउन चाहान्छिन। उनले चाहेको भए सांसद, मन्त्री वा अन्य महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी नपाउने कुरै थिएन तर त्यसतर्फ उनको कहिल्यै ध्यान गएन । 

उनलाई पनि राजनीतिमा चासो नभएको त होइन तर राजनीतिलाई स्वार्थका लागि प्रयोग गरिनुहुन्न भन्ने मान्यता राख्छिन् । “राजनीति समाजसेवा हो, देश र जनताका लागि गरिने विशुद्ध कर्म हो तर हामी कहाँ त पदमा पुग्ने, कमाउने माध्यम बनेको छ”, उनी भन्छिन् । विभिन्न नियुक्ति, ठेक्कापट्टा वा अवसरका लागि आउने नातागोता वा चिने जानेका जो कोहीलाई पनि उनको एउटै जवाफ हुन्छ, “हामीले नै यसरी भनसुन गर्न लाग्यौँ भने त्यस्तो गराउन नसक्नेको अवस्था के होला ? सबैले आफ्नो क्षमताअनुसार अवसर पाउनुपर्छ ।”  

उनी एक उदाहरणीय श्रीमती हुन्, जसको  ढाडस, हौसला र साथले नै ठुला रोगहरू लाग्दा पनि प्रधानमन्त्री ओलीले त्यसलाई सजिलै जित्न सकेकी छिन् । ओलीको स्वास्थ्य अवस्थाले ओछ्यानमा जाउलो खाएर बस्नुपर्नेमा मुलुकको गहन जिम्मेवारी सहजै फूर्तिसाथ बोकेकी छिन् । राजनीतिका अनेक उतारचढावलाई पनि सजिलै पार लगाउन सक्नु सामान्य कुरा होइन । साढे तीन दशकदेखिको श्रीमतीको प्रेम, हेरचाह र सकारात्मक भावकै कारण ओली देशको राजनेता बनेका छन् । उनको बेदाग छवि र हौसलाले जस्तोसुकै चुनौती र समस्यासँग जुध्दै सफलता चुम्न बल पुगेको छ ।

उनलाई आफ्नै घरधन्दाले एक छिन फुर्सद हुँदैन । घरमा आउने नेता, कार्यकर्तालाई चियापान भयो भएन भन्नेदेखि घरमा सहयोग गर्नेहरूको खानपिन, श्रीमानको हेरविचार र करेसावारीको कामधन्दाले धेरै कुरा सोच्ने फुर्सद नै हुँदैन । घरको छतमा गर्नुभएको कौसी खेती हेर्न लायक छ । “अब बालुवाटार आएकी छु, अलि घरधन्दाको बोझ कम हुन्छ कि ? उनी भन्छिन्, “तर घरको चिन्ता पनि उत्तिकै छ ।”

उनमा एक समाजसेवी, असल गृहिणी मात्र नभएर सफल लेखिकाको परिचय पनि थपिएको छ । विवाहपश्चात् जीवनका विभिन्न कालखण्डमा भोगेका केही रोचक र अधिकांश क्रूरतम् र पीडादायी क्षणहरूका अनुभूतिहरूलाई आँसुका शब्दमा उनले ‘मेरा अनुभूति’ नामक पुस्तक लेखेर जीवनका अनेक भोगाइहरूलाई निकै मिठासपूर्ण ढङ्गबाट प्रस्तुत गरेकी छिन् । 

पुस्तक पढ्ने जो कोहीले कि उनको लेखनकलाको प्रशंसा नगरी रहन सक्दैन । पुस्तकबाट थुप्रै ऐतिहासिक जानकारी पाउन सकिन्छ । श्रीमानको उपचारका क्रममा स्वदेश र विदेशका अस्पतालहरूमा बस्दाका क्षणदेखि राजनीतिक रूपमा सहनुपरेका अनेक हन्डरहरूलाई निकै भावुक रूपमा अक्षरमा उतारेकी छिन् ।